ΟΙ 2 ΤΟΠΙΚΕΣ ΚΑΙ ΤΑ 4 ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΟΥ ΕΓΩ (το «ασυνείδητο μπαλόνι και το «ενεργό ασυνείδητο»)

Α. Οι 2 ΤΟΠΙΚΕΣ

Σύμφωνα με την πρώτη τοπική του Φρόιντ, ο ψυχικός μας κόσμος, διαιρείται σε τρία τμήματα. Στο Εκείνο, στο Υπερεγώ και στο Εγώ.

1.  Το Eκείνο, υπάρχει με τη γέννησή μας (έρχεται από τα ένστικτα) και εμπλουτίζεται στη συνέχεια. Εμπεριέχει πρωτόγονες ενορμήσεις, παρορμήσεις και επιθυμίες. Απαιτεί άμεση ικανοποίηση των ανωτέρω, λειτουργεί αποκλειστικά με την αρχή της ευχαρίστησης και δεν υπόκειται σε κανένα αυτοπεριορισμό. Είναι άλογο και εξ’ ολοκλήρου ασυνείδητο. 

2. Το Υπερεγώ, πλάθεται από το Εγώ και παράλληλα με το Εγώ, εμπεριέχει όλες τις ηθικές αξίες και απαγορεύσεις, που κυρίως αντλούμε από τη συμπεριφορά των γονέων και σκοπό έχει να ελέγχει τις απαιτήσεις του Εκείνο. Είναι κυρίως ασυνείδητο, αλλά έχει και συνειδητό τμήμα. Μπορεί να είναι:

α) σχεδόν ανύπαρκτο (ψυχωτικός)

β) σχεδόν μη αυστηρό (ψυχοπαθητικός)

γ) λίγο αυστηρό (ψυχικά υγιής)

δ) πολύ αυστηρό (νευρωτικός)

ε) πάρα πολύ αυστηρό (καταθλιπτικός)

3. Το Εγώ δημιουργείται και δομείται, σιγά σιγά, μετά τη γέννησή μας, ειδικά μετά τον 8ο μήνα και κατά τη διάρκεια των πρώτων τεσσάρων ετών της ζωής μας. Λειτουργεί με βάση τη λογική και την αρχή της πραγματικότητας. Μεσολαβεί μεταξύ των απαιτήσεων του Εκείνο και του Υπερεγώ και έχει συνειδητή πλευρά, (την αίσθηση του εαυτού που έχουμε), ασυνείδητη πλευρά, (τους μηχανισμούς άμυνας του Εγώ) και προσυνειδητή  πλευρά. Φυσιολογικά, έχει 2 τμήματα. Το Εγώ που βιώνει και το Εγώ που παρατηρεί (στους ψυχωσικούς το 2^ο  δεν υπάρχει).

Β. Σύμφωνα με την δεύτερη τοπική του Φρόιντ, ο ψυχικός μας κόσμος διαιρείται επίσης σε τρία τμήματα. Στο Ασυνείδητο, στο Προσυνειδητό και στο Συνειδητό.

1. Το Ασυνείδητο είναι κυρίως το συνεχές αποτέλεσμα της λειτουργίας ενός μηχανισμού άμυνας του Εγώ, της Απώθησης. Στην προσπάθεια του Εγώ να προφυλαχθεί, από υλικό που έρχεται στο προσκήνιο, δηλαδή στη συνείδηση, απωθεί το πιο οδυνηρό τμήμα        αυτού του υλικού, σε ένα υποθετικό χώρο, τον οποίο δημιουργεί το ίδιο το Εγώ, στο Ασυνείδητο. Το Ασυνείδητο λοιπόν εμπεριέχει όλες τις  πρωτόγονες και παράλογες απαιτήσεις του Εκείνο αλλά κυρίως (φυσιολογικά) τις απωθήσεις του Εγώ, οι οποίες έχουν την τάση να επανέλθουν στη συνείδηση (όταν η Απώθηση δεν λειτουργεί αποτελεσματικά). Το υλικό του Ασυνειδήτου είναι άχρονο, χωρίς δηλαδή διάκριση μεταξύ παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος. Το ασυνείδητο είναι ένα προνόμιο της λειτουργίας του ανθρώπινου εγκεφάλου έναντι των άλλων πρωτευόντων. Ταυτόχρονα όμως είναι η αιτία που οι κοινωνίες σε επίπεδο ψυχοκοινωνικής εξέλιξης παραμένουν πρωτόγονες παρά τις γνώσεις που έχουμε συσσωρεύσει.      

2. Το Προσυνειδητό, εμπεριέχει γνώσεις, εικόνες, συναισθήματα που είναι εύκολο να περάσουν  στη Συνείδηση. Βρίσκονται εκεί, διότι δεν είναι απωθημένα στο Ασυνείδητο, ούτε όμως τελείως αποδεκτά από το Εγώ, άρα εκτός συνείδησης. Υπό συνθήκες, το κύριο τμήμα του, μπορεί να έρθει στη συνείδηση. Στη μνήμη του προσυνειδητού υπάρχουν επίσης πληροφορίες που μπορούν να ανακληθούν υπό συνθήκες.

3. Το Συνειδητό εμπεριέχει όλες τις πληροφορίες, γνώσεις, εικόνες, συναισθήματα, τα οποία το Εγώ δε βιώνει ως επικίνδυνα και άρα επιτρέπει να υπάρχουν στη συνείδηση.

    Είναι προφανές , πως από πλευράς δυναμικής και αξίας, το σημαντικότερο τμήμα του ψυχισμού, είναι το Ασυνείδητο.

TO “ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟ ΜΠΑΛΟΝΙ»

Εάν δεχτούμε ως ορθή τη φράση «το Ασυνείδητο  είναι ένας υποθετικός χώρος» θα πρέπει επίσης να δεχτούμε πως ο χώρος αυτός έχει έναν όγκο. Σχηματικά, θα μπορούσαμε να φανταστούμε το ασυνείδητο σαν ένα μπαλόνι που:

α) σε κάποια άτομα έχει μικρό όγκο

β) σε κάποια άτομα έχει μεγάλο όγκο

γ) σε κάποια άτομα έχει πολύ μεγάλο όγκο

δ) σε κάποια άτομα έχει πάρα πολύ μεγάλο όγκο

     Αναλόγως του όγκου του, έχει αντίστοιχη τάση και αντίστοιχο κίνδυνο διαρροής υλικού.  Σε αυτές τις 4 καταστάσεις του «Ασυνείδητου μπαλονιού» φαίνεται να αντιστοιχούν 4 δυνητικές καταστάσεις της ισχύος του Εγώ:

α) το ισχυρό Εγώ

β) το αδύναμο Εγώ

γ) το πολύ αδύναμο Εγώ

δ) το ανίσχυρο Εγώ

      που επίσης αντιστοιχούν:

α) στο υγιές Εγώ

β) στο νευρωσικό Εγώ

γ) στο μεταιχμιακό Εγώ

δ) στο ψυχωσικό Εγώ

    Η τάση του «Ασυνειδήτου μπαλονιού» φαίνεται να είναι αντιστρόφως ανάλογη της ισχύος και της υγείας του Εγώ.

Γ. ΤΑ 4 ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΟΥ ΕΓΩ

1. ΥΓΙΕΣ ΕΓΩ

Το άτομο με ψυχικά υγιές Εγώ, σύμφωνα με τα ανωτέρω, έχει μικρό όγκο ασυνειδήτου. Αυτό συμβαίνει, επειδή οι συγκρούσεις μεταξύ Εκείνο-Υπερεγώ είναι μικρής έντασης και άρα το απωθημένο υλικό, περιορισμένο.

Στο υγιές Εγώ, έχουν καλυφθεί οι ανάγκες του μωρού και του παιδιού, για προστασία, ασφάλεια, θαυμασμό και αγάπη. Έχει δηλαδή γονείς με ενσυναίσθηση. Έτσι το Εγώ γίνεται ισχυρό, δηλαδή επαρκές. Οι μηχανισμοί άμυνας λειτουργούν σωστά (εν προκειμένω η Απώθηση). Το Υπερεγώ είναι λίγο αυστηρό. Εάν στο υγιές Εγώ, έρθει υλικό από το Ασυνείδητο στο Συνειδητό, το Εγώ, αντιμετωπίζει ικανοποιητικά τον κίνδυνο ως εξής:

α) απωθώντας το πιο οδυνηρό τμήμα του υλικού ξανά στο Ασυνείδητο,

β) αυξάνοντας   την ικανότητα διαχείρισης και την  δημιουργικότητά του.

Έτσι το Εγώ παραμένει υγιές.

2. ΝΕΥΡΩΤΙΚΟ ΕΓΩ

Το άτομο με νευρωτικό Εγώ, έχει ασυνείδητο με μεγάλο όγκο. Αυτό συμβαίνει, επειδή οι συγκρούσεις μεταξύ Εκείνο-Υπερεγώ είναι μεγάλης έντασης και άρα το απωθημένο υλικό, αυξημένο. 

    Στο νευρωτικό εγώ, δεν έχουν καλυφθεί επαρκώς οι ανάγκες. Έχει δηλαδή γονείς με μικρή ενσυναίσθηση. Έτσι το Εγώ γίνεται αδύναμο, δηλαδή ανεπαρκές. Οι μηχανισμοί άμυνας λειτουργούν αλλά με προβλήματα. Το Υπερεγώ είναι συνήθως πολύ αυστηρό. Οι μηχανισμοί άμυνας δεν λειτουργούν σωστά. Όταν έρθει υλικό από το Ασυνείδητο στο Συνειδητό, το Εγώ, αδυνατεί να επαναφέρει το υλικό στο Ασυνείδητο χωρίς κόστος.

    Στην προσπάθειά του λοιπόν το Εγώ, να απαλλαγεί από τη δυσφορία της παρουσίας του υλικού, δημιουργεί ένα νευρωτικό, δηλαδή παθολογικό σύμπτωμα, το οποίο τοποθετεί στη θέση του υλικού ως αντιστάθμισμα, ώστε να μπορεί να το επανατοποθετήσει στο ασυνείδητο. Έτσι το Εγώ βιώνει μικρότερο κίνδυνο, έχει πληρώσει όμως ως τίμημα, ότι έχει γίνει νευρωτικό. Αυτό το νευρωτικό Εγώ χρήζει θεραπείας, η οποία είναι εφικτή όταν, το Εγώ αναγνωρίσει και βιώσει, μέσω μιας ψυχοδυναμικής θεραπείας, τη σχέση μεταξύ Ασυνείδητου υλικού και νευρωτικού συμπτώματος ώστε να μπορέσει:

α) να επαναφέρει το υλικό στο διαφοροποιημένο πλέον ασυνείδητο

β) να εξαφανίσει ή δυνατόν το νευρωτικό σύμπτωμα.

3. ΜΕΤΑΙΧΜΙΑΚΟ ΕΓΩ 

Το άτομο με μεταιχμιακό Εγώ, έχει ασυνείδητο με πολύ μεγάλο όγκο. Οι συγκρούσεις μεταξύ Εκείνο-Υπερεγώ είναι πολύ μεγάλης έντασης και το απωθημένο υλικό, περισσότερο αυξημένο. Έχουμε γονείς με ακόμα μικρότερη ενσυναίσθηση. Το Εγώ γίνεται πολύ αδύναμο.

Το Υπερεγώ κυμαίνεται ανάλογα με τα επικρατούντα στοιχεία προσωπικότητας από πολύ λίγο αυστηρό, έως πάρα πολύ αυστηρό. Οι μηχανισμοί άμυνας, ιδιαίτερα οι δευτερογενείς, υπολειτουργούν.  Το Εγώ δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις επιθέσεις του Εκείνο και του Ασυνειδήτου. Βιώνει την πραγματικότητα, είτε ως μόνο θετική, είτε ως μόνο αρνητική. Κατά Kohut παλεύει μεταξύ αυτονομίας και συγχώνευσης.  Άλλοτε βιώνει νευρωτικά άγχος και άλλοτε ψυχωτική ένταση. Εδώ η θεραπεία είναι δυνατή αλλά πολύ δυσκολότερη, σε σχέση με τον νευρωτικό, εξαιτίας της δυσκολίας του Εγώ, να βρει τρόπο να βιώσει την θεραπευτική συμμαχία.                                                                                                                                   

4. ΨΥΧΩΤΙΚΟ ΕΓΩ

Το άτομο με ψυχωτικό Εγώ, φαίνεται να έχει Ασυνείδητο με τεράστιο όγκο και  αντίστοιχα τεράστια τάση. Η ενσυναίσθηση είναι ανύπαρκτη. Εδώ, οι συγκρούσεις, μεταξύ Εκείνου-Υπερεγώ δείχνουν τεράστιες. Όχι όμως με τον ανάλογο τρόπο της νεύρωσης. Το Υπερεγώ δηλαδή δεν είναι υπεραυστηρό αλλά ανίσχυρο επειδή το Εγώ είναι ουσιαστικά ανίσχυρο.

«ΤΟ ΕΝΕΡΓΟ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟ»

 Εάν δεχτούμε ότι το Εγώ του ψυχωσικού είναι εντελώς ανίσχυρο, αφού λείπουν από αυτό:

α) το Εγώ που παρατηρεί (έλεγχος πραγματικότητας)

β) το ιδανικό Εγώ (ποιος θα ήθελα να είμαι)

γ) το ιδανικό του Εγώ (ποιος θα ήθελα να με θαυμάζει όταν είμαι αυτός που θα ήθελα  να είμαι) και ότι το ψυχωτικό Εγώ χρησιμοποιεί μόνο πρωτογενείς μηχανισμούς άμυνας, προκύπτει τελικά  πως η Απώθηση ουσιαστικά δεν λειτουργεί, άρα ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΕΝΕΡΓΟ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟ. (ΥΛΙΚΟ ΑΠΩΘΗΣΕΩΝ) ΑΛΛΑ ΜΟΝΟ ΤΟ ΥΛΙΚΟ ΤΟΥ ΕΚΕΙΝΟ. ΔΗΛΑΔΗ ΟΣΟ ΑΥΞΑΝΕΙ Η ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΓΩ ΤΟΣΟ ΑΥΞΑΝΕΙ ΚΑΙ ΤΟ ΠΟΣΟΣΤΟ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΤΟΥ ΕΚΕΙΝΟ ΣΤΟ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟ.

Καθώς το Εγώ, πλημμυρίζει από Εκείνο, αφού δεν υπάρχει η άμυνα του Υπερεγώ, το Εγώ πρέπει να υποχωρήσει σε ένα στάδιο πιο ασφαλές δηλαδή σε φάση συγχώνευσης . Υποχωρεί λοιπόν στο στοματικό στάδιο και στον παντοδυναμικό εαυτό. Η υποχώρηση αυτή δείχνει ότι για το ψυχωσικό άτομο δεν υπήρχε καμία γονεϊκή ενσυναίσθηση. (Αντίστοιχα η υποχώρηση στη νεύρωση είναι στο οιδιποδιακό στάδιο και στην οριακή προσωπικότητα στο στοματικοπρωκτικό στάδιο , ιδιαίτερα στην φάση αποχωρισμού - επαναπροσέγγισης - εξατομίκευσης).

    Έτσι  μόνη διαφυγή για το Εγώ, είναι η φυγή από την πραγματικότητα που βιώνει. Δηλαδή η δημιουργία ενός ενεργού (θετικού) συμπτώματος (ψευδαίσθηση, παραλήρημα) το οποίο καθώς κυριαρχεί στο κατακερματισμένο Εγώ, απομακρύνει από τη συνείδηση το υλικό του Εκείνο. Η κατακλυσμική δυσφορία υποχωρεί, το Εγώ όμως είναι ψυχωτικό πλέον. Όχι όμως μόνο είναι ψυχωτικό, αλλά πρέπει πάση θυσία να μείνει ψυχωτικό, καθώς η επαναφορά στην πραγματικότητα χωρίς τις ψυχωσικές άμυνες αποτελεί χειρότερη λύση από τη βίωση της ψύχωσης. Εάν όμως η ψύχωση είναι η μόνη λύση, η θεραπεία μοιάζει σχεδόν αδύνατη. Εδώ ο θεραπευτής, δεν μπορεί να επέμβει δυναμικά, παρά μόνο να είναι συνεχώς παρών, ώστε να λειτουργεί μέσω ενδοβολής, στη θέση του Εγώ   του ψυχωσικού, ώστε να κρατάει λεπτές ισορροπίες μεταξύ αδυσώπητου Εκείνο, ανύπαρκτου Εγώ και Υπερεγώ και της ψύχωσης.

    Ο Kohut πιστεύει πως, αν ο θεραπευτής μπορέσει να δημιουργήσει ενσυναίσθηση στον ψυχωσικό εαυτό και τα συναισθήματά του, η ψύχωση μπορεί να μην είναι πλέον απαραίτητη στον ψυχωσικό.

Παύλος Μεταξάς - Ψυχολόγος